November 2015

मुक्तक

ति बन पाखामा गाइबस्तु चराको मान्छे तिमी। आजत यो बिरानो शहरमा हराको मान्छे तिमी। यता उती खोजी हिड्दैछु भेट्छुकी कतै तिमीलाँइ, तिमी जसको भँएनी मैले मन पराको मान्छे तीमी।

♥ प्रदिप चापागाईं, झापा।

गणेश बहादुर प्रसार्इंबारे केही प्रसङ्गहरु प्रसङ्ग–१ 

वि.सं.२०३४ सालको कार्तिक महिनामा मेची क्याम्पसको प्रङ्गणमा मैले पहिलो पटक गणेश बहादुर प्रसाईलाई देखेको हुँ । त्यो बेला क्याम्पसमा महाकवि देवकोटा बारे परिचर्चा कार्यक्रम हुने वाला थियो र गणेश बहादुर प्रसाई त्यहाँ प्रमुख अतिथि भएर उपस्थित हुँदै थिए । माधव भँडारी जो तत्कालीन क्याम्पस चिफ थिए । उनकै सभापतित्वमा परिचर्चा कार्यक्रम अगाडि बढ्यो । गणेश बहादुर प्रसाईँ बाहेक जिल्लाका अन्य लब्ध प्रतिष्ठित व्यक्तित्वहरुको त्यहाँ उपस्थिति भए जस्तो मलाई लागेको छैन । आकार प्रकारको हिसाबले उक्त परिचर्चा कार्यक्रम स–सानो नै हो तापनि त्यस दिन महाकवि देवकोटाका बारेमा ती गणेश बहादुर प्रसाईं नाम गरेका प्रमुख अतिथि ज्यूबाट जे जति कुराहरु सुनें त्यस भन्दा बढी अहिलेसम्म देवकोटाबारे लेखिएका ग्रन्थहरु पढिकन पनि मैले प्राप्त गर्न सके जस्तो लाग्दैन । उनले त्यहाँ जम्मा जम्मी दुई अढाई घण्टा बोलेका थिए होलान् त्यस अबधिमा सिङ्गो देवकोटाको जीवनी व्यक्तित्व र कृतित्वका पक्षहरुलाई उजागर गर्न कुनै कसर बाँकी राखेनन् । त्यति मात्र होइन उनले देवकोटाको १२ औं पुस्ता अगाडि देखि नै विशिष्ट क्षमता वा अद्भुत गुणहरु
एबनभ द्द या ठदेखिंदै आएको कुरालाई विशद रुपमा उनले उल्लेख गरे । गणेश बहादुर प्रसाईँले त्यस दिन भनेका कुराहरु आजसम्म पनि मेरो मानसपटलमा जस्ताको त्यस्तै रही रहे जस्तो लाग्दछ । सिङ्गो देवकोटाका बारेमा त्यति विशद् ज्ञान जो कोहीमा सायदै मात्र हुने गर्दछ । गणेश बहादुर प्रसार्इंको त्यो दिनको सारगर्भित अभिव्यक्ति सुने पछि मलाई उनको त्यो भव्य, विराट व्याख्याता व्यक्तित्वले असाध्य नै प्रभाव पारिदियो । आफूभित्र रहेको बिराट ज्ञानपुञ्जलाई जो कोहीले अभिव्यक्त गर्नै सक्दैन जसले सक्छ ऊ चाहिं सफल स्रष्टा हुन सक्छ भने जस्तो मलाई लाग्छ । यस अर्थमा म गणेश बहादुर प्रसाईंलाई सच्चा स्रष्टा भनेर मान्ने गर्दछु । यति हुँदा हुँदै पनि गणेश बहादुर प्रसाईँले उनै देवकोटाका बारेमा कुनै ग्रन्थ चाहिं लेखेका रहेनछन् । देवकोटा बारे उनले समय दिएर केही लेखिदिएको भए सायद त्यो ग्रन्थ ‘देवकोटा सम्पूर्ण’ का रुपमा आउन सक्दथ्यो भनेर मान्न सकिने थियो । गणेश बहादुर प्रसाईंलाई नियाल्दा के अनुभव हुँदो रहेछ भने उनी अथाह ज्ञानका पूञ्ज रहेछन् तर कम मात्र लेख्ने जे लेख्छन् फेरि त्यो भित्तो पु¥याएर लेख्ने गर्दा रहेछन् । प्रसङ्ग–२ अब म २०३६ सालको कुरा गर्दैछु । २०३६ सालमा मैले अर्को पटक गणेश बहादुर प्रसाईँलाई देखें । अब उसो भने मैले उनलाई बराबर देख्न थालें । २०३६ साल नेपालको राजनैतिक परिदृष्यका सन्दर्भमा ज्यादै महत्वपूर्ण साल मानिन्छ । राजा वीरेन्द्रले आम नेपाली जनतालाई पञ्चायत रोज्ने कि बहुदलीय प्रणाली रोज्ने भनी यही सालमा जनमत सङ्ग्रहको घोषणा गरेका थिए । जस अनुसार २०३७ साल जेष्ठमा जनमत सङ्ग्रह कार्यक्रम सम्पन्न समेत
एबनभ घ या ठभयो । जनमतमा ‘पञ्चायत’ पक्षधरको विजय भयो । त्यही २०३६मा जनमत सङ्ग्रहको घोषणा भए पछि मैले गाणेश बहादुर प्रसाईँलाई पञ्चायतका पक्षमा देखेको हुँ । यस वेला उनी झापा जिल्लाका गाउँ गाउँमा हरेक बाताका चोक चोकमा बजार बजारमा जनतालाई पञ्चायतका पक्षमा आउनका लागि जमेर भाषणबाजी गर्दै गरेको देखेको हुँ । त्यसबेला उनका मण्डलीमा झापा जिल्ला भित्रका खुङ्खार पञ्चहरु सामेल थिए जसमा प्रकाश चन्द्र मुखिया, देवी कुमार बर्मा, सिताराम भट्टराई, राधिका खतिवडा, राम थापा, डा.तुलसी ढकाल, युवराज गौतम, प्रजापति कोइराला, लगायतका व्यक्तित्वहरु रहेका थिए । यी सबै पूर्णतया पहेंलो बस्त्र धारी भएका थिए यति सम्म कि जुत्ता सम्म पनि पहेँला नै लगाउँथे र पञ्चायत प्रणालीको पक्षमा प्रचार प्रसार गर्दथे । गणेश बहादुर प्रसाईँले नेतृत्व गरेको यो मण्डलीमा हरेक व्यक्तित्व प्रखर बक्ता थिए । त्यस बेला सिङ्गो मुलुक दुई रङ्गले सिंगारिए जस्तो लाग्दथ्यो । बहुदलीय पक्षकाहरु नीलो रङको प्रचार प्रसारमा थिए र बहुदलीया शासन प्रणालीको पक्षमा भाषण बाजी गर्दथे । गणेश बहादुर प्रसाईंको त्यसबेलाको पञ्चायत प्रतिको त्यो लगाव वा भक्ति देखेर जो कोही सुझबुझ राख्नेहरु पनि अचम्ममा पर्दथे । कारण नभई कार्य हुँदैन भने झैं के कारणले गर्दा यसरी गणेश बहादुर प्रसाईँ पञ्चायत प्रणाली जस्तो क्रुर शासन व्यवस्था सँग आकर्षित भए त? यस बारेमा यत्र तत्र खासखुस हुने गर्दथ्यो । यत्तिकैमा त्यबेलाका हुनहार युवा व्यक्तित्व तथा राजनैतिक सुझबुझ राख्ने अनि अलिक पछि आएर ‘बिचार’ साप्ताहिक समाचारको सम्पादक भई पत्रकारिता समेत गरेका तारा बरालज्यूलाई मैले गणेश बहादुर प्रसाईंको पञ्चायत प्रतिको लगावबारे जिज्ञासा राखी हेरें । मैले उहाँसँग नै जिज्ञासा राख्नुको अर्को कारण उहाँ (तारा बराल) दुहागढीको हुनुहुन्थ्यो र धाइजनमा स्थायी बसोबास भएका गणेश बहादुर प्रसाईँको एबनभ द्ध या ठनिकटमा पनि हुनुहुन्थ्यो । उहाँका अनुसार वि.सं.२०२४÷२५ साल ताक गणेश बहादुर प्रसाईँ पञ्चायत तन्त्रको प्रखर बिरोधी थिए । त्यही भएर उनी त्यसताका पञ्चायत तन्त्रका प्रशासक समक्ष टिक्न सक्ने अबस्थामा भएनन् । त्यसो भएपछि उनी पश्चिम बङ्गाल अन्तर्गत सिलिगुढी गई बस्न थाले जहाँ झापाकै बरिष्ठ राजनितिज्ञ भरतबाबु प्रसाईँ तथा रामबाबु प्रसार्इँ निर्वासित जीवन बिताइरहेका थिए । रामबाबु भरतबाबु त्यहाँ रहेर नेपालको निरंकुश पञ्चायत तन्त्रका बिरुध्दमा नेपालमा क्रान्ति गर्न र बहुदलीय शासन व्यवस्थाको स्थापना गर्न चाहन्थे । गणेश बहादुर प्रसाईं पनि त्यही अभियानमा सामेल हुन त्यहाँ पुगेका थिए । वि.सं.२०३० साल पछि देखि गणेश बहादुर प्रसाईलाई निर्वासित जीवन असहज लाग्न थाल्यो र उनी नेपाल प्रवेश गर्ने मनस्थितिमा रहे । यसको लागि उनले आफ्ना एक नातेदार व्यक्ति खगेन्द्र प्रसाईँलाई सिलिगुढी बोलाई त्यसको लागि पहल गर्न अह्राए । गणेश बहादुरकै सल्लाह अनुसार वि.सं.२०३२ सालमा आएर मात्र खगेन्द्र प्रसाइँले तत्कालीन नेपालका प्रधान मन्त्री नगेन्द्र प्रसाद रिजाललाई भेटी गाणेश बहादुर प्रसाईँ नेपाल प्रवेश गर्न चाहान्छन् अनुमति दिनु प¥यो भनी अनुरोध गरे । खगेन्द्र प्रसाईँलाई प्रधानमन्त्री नगेन्द्र प्रसाद रिजाल समक्ष गणेश बहादुर प्रसाईका कुरा राख्न टि.आर विश्वकर्माले भरपर्दो मद्दत गरे । अर्थात तत्कालका प्रखर पञ्चायत वादी नेता हीरालाल विश्वकर्माका भाइ टि.आर विश्वकर्माले गणेश बहादुर प्रसाईंलाई नेपाल फर्कन दिनु पर्यो भनी अनुरोध गरे । प्र.म.नगेन्द्र प्रसाद रिजालले “नेपाल आएर गणेश बहादुर प्रसाई पञ्चायत तन्त्रको प्रशंसक हुन्छन् भने आउनु” भनी अनुमती दिएका थिए । यसरी तारा बरालज्यूले गणेश बहादुर प्रसाईँको २०३६ सालको त्यो जनमत सङ्ग्रहताकाको गतिविधि बारे मलाई प्रष्टसँग खुलासा गरिदिनु भएको थियो । यिनै सन्दर्भका
एबनभ छ या ठसम्बन्धमा मैले खगेन्द्र प्रसाईँसँग पनि जानकारी लिँदा कुरा सत्य सावित भयो । प्रसङ्ग–३ गणेश बहादुर प्रसाईँ वास्तवमै अद्भुत क्षमता भएका मान्छे हुन । उनको क्षमताका बारे अनेकौं किम्बदन्तीहरु सुन्नमा आइरहन्छन् । उनका बारेमा जहाँ पनि कुराहरु हुन्छन त्यसभित्र अद्भूतता कुनै न कुनै रुपमा प्रकट हुन्छ नै यो विचित्रको कुरा छ । सामान्य गाउँघरका उनका छर छिमेकमै उनका बारे कुरा उक्काउँ वा उनलाई जान्ने जो कोही लब्ध प्रतिष्ठितहरुका माझ उनका बारेमा कुरा उक्काउँदा त्यहाँ पक्कै पनि कुनै अनौठो लाग्ने तर सत्य कुरा उनका बारेमा आइहाल्छ । यस्तै एउटा प्रसङ्ग म यहाँ गणेश बहादुर प्रसाईंका बारेमा उल्लेख गर्न चाहान्छु । प्रसङ्ग हो नेपाली साहित्य सम्मेलन पत्रिकाको सवर्ण महोत्सव समारोहको । नेपाली साहित्य सम्मेलन भन्ने साहित्यिक पत्रिका जो दार्जीलिङ्गबाट निस्कने गर्दथ्यो । त्यसको वि.सं.२०३० सालमा स्वर्ण महोत्सव कार्यक्रम मनाउने तय दार्जीलिङ्गेहरुले गरेछन् । सिलिगुढीमा कार्यक्रम हुने भएछ । कार्यक्रमको तयारी ज्यादै भव्य सँग भयो । नेपाल, भारत, बर्मा, भुटान, सिक्किम र देहरादून लगायतका लब्ध प्रतिष्ठित नेपाली साहित्यकारहरु सिलिगुढीमा भेला भए । युवराज काफ्ले, भीमलाल सापकोटा, केशब लामा, कुमार छेत्री लगायतका युवाहरुले, स्वर्ण महोत्सव कार्यक्रमलाई सञ्चालन गरिरहेका थिए । त्यहाँ सूर्य बिक्रम ज्ञवाली, धरणीधर कोइराला, तुलसी दिवस, महानन्द सापकोटा, पारसमणि प्रधान तथा देव कुमारी थापा लगायतका व्यक्तित्वहरुको प्रत्यक्ष सल्लाह र सुझावले काम भइरहेको अबस्था थियो । आफू प्रत्यक्ष रुपमा त्यस कार्यक्रममा संलग्न रही
एबनभ ट या ठखट्न नपाए पनि यता झापामा रहेर भए पनि मदन ढकालले परोक्ष सहयोग पु¥याउनु भएको थियो । साहित्य सम्मेलनको उक्त महोत्सवका बेला गणेश बहादुर प्रसाईँ पनि त्यहीँ हुनहुन्थ्यो । नेपाली भाषा साहित्यका क्षेत्रमा योगदान पु¥याउने जो कोही पनि त्यहाँ उपस्थित भएको जस्तो लाग्ने वातावरण त्यहाँ सिर्जना भएको थियो । त्यसबेला । यत्तिकैमा उक्त सम्मेलनमा उपस्थित त्यत्रा लब्ध प्रतिष्ठित साहित्यिक व्यक्तित्वहरुलाई आफ्नो उपस्थितिको अनुभूति हुने गरी कस्ले सम्बोधन गर्न सक्ला ? भनेर समारोह समितिलाई एक किसिमको तनावको स्थिति पैदा भयो । मञ्चमा उभिएर सबेलाई चिनन सकेर एक–एक गरी दुनियाँ समक्ष परिचय प्रदान गर्न सक्नु चानचुने कुरा छँदै थिएन । यस सम्बन्धमा त्यहाँ व्यापक छलफल र चर्चा परिचर्चाहरु भए । त्यत्तिकैमा यस कामका लागि गणेश बहादुर प्रसाईंज्यू भन्दा अब्बल अरु कोही हुन सक्दैन भन्ने कुरा उठ्यो । स्वयं गणेश बहादुर प्रसाईंज्यूलाई के तपाईँ यहाँ उपस्थित लब्ध प्रतिष्ठित साहित्यिक व्यक्तित्वहरुको परिचय प्रदान गर्न सक्नु हुन्छ ? भनी सोधियो । जवाफमा गणेश बहादुर प्रसाईले“सकेको प्रयास गर्छु” भन्नु भयो । नभन्दै उहाँले उक्त सभा समारोहको मञ्चमा उभिएर त्यहाँ उपस्थित नेपाली भाषा साहित्यका बारेमा कलम चलाउन सुरु गरेका देखि लिएर नेपाली भाषा साहित्यका उत्थानका लागि सम्पूर्ण जीवन नै अर्पण गरिसकेका जो कोहीको यावत परिचय त्यहाँ दिन सक्नु भयो । सारा उपस्थित जन समुदाय तीन छक्क पर्दै गणेश बहादुर प्रसाईँको त्यो अलौकिक क्षमताको प्रसंशक हुन पुगे । गणेश बहादुर प्रसाईँज्यूको उक्त घटना सम्न्धी साक्षी झापा कै बरिष्ठ कानूनविद् लीला प्रसाद सापकोटाज्यू हुँदै हुनुहुन्छ । अब अन्तिम प्रसङ्ग
एबनभ ठ या ठसंयोग भनौं वा के भनौं त्यो बेला गणेश बहादुर प्रसाईँको जिन्दगीको अन्तिम घडी रहेछ । मलाई एउटा महत्वपूर्ण कार्यभार आइलाग्यो । यसको लागि म आफूलाई धन्य सम्झन्छु । कुरा के भने बीरता जेसिजका पूर्व अध्यक्षहरुबाट हरेक वर्ष एक उत्कृष्ट नागरिक छनोट गरी सम्मान गर्ने प्रचलन रहेछ । त्यसै सन्दभृमा वि.सं.२०७० सालमा जेसी युवराज दाहालको संयोजकत्वमा उत्कृष्ट नागरिक सम्मान कार्यक्रमको आयोजना तय भएछ । अब उत्कृष्ट नागरिक छनोट गर्नका लागि बीरता जेसिजले मेरो संयोजकत्वमा ३ सदस्यीय छनोट समिति गठन गर्यो । अरु दुई सदस्यहरुमा झापाली युवा पत्रकार द्वय गोपाल कुमार काफ्ले र भीम नेम्वाङ्गज्यू रहनु भएको थियो । यस अवसरमा हामी छनोट समितिका सदस्यहरुले विभिन्न तौर तरिकाहरुबाट जनमानसको धारण बुझ्ने चेष्टा गर्याैँ । आम जन मानसको धारणालाई अन्त्यमा सामान्यीकरण गर्योैं त्यसो गर्दा गणेश बहादुर प्रसाईं नै वर्ष २०७० का उत्कृष्ट नागरिक ठहरिन पुगे । हाम्रो प्रतिवेदनलाई बिरता जेसिजका पूर्व अध्यक्ष लगायत सम्मान समारोहका संयोजक युवराज दाहालले स्वीकार गरेपछि गणेश बहादुर प्रसाईं वास्तविक रुपमा सम्मानका हकदार ठहरिए र सम्मानित समेत भए । यसरी २०३४ साल देखि वि.सं.२०७० सालसम्मको अबधिमा मैले जे जसरी गणेश बहादुर प्रसाईंलाई चिनें जानें र ठम्याउने मौका पाएँ त्यही वा तिनै कुराहरलाई यहाँ प्रस्तुत गर्ने जमर्को गरें । गणेश बहादुर प्रसाईँको सम्बन्धमा यति कुरा राख्न अवसर दिने यस संस्था प्रति म चीर ऋणी रहेको अनुभव गर्दछु ।

♥ तारा विविध (सहप्रा. ) चंद्रगढ़ी।

रुवाइ एक चर्चा

विषय प्रवेश:
रुवाई मुलतः फारसी मुलको एक लोक लय हो।फारसी भासामा गाइने छोटो नितिलय हो रुवाई।यो अनिवार्य चार हरफ भित्र अनुवन्धित हुन्छ। नेपाली लय झ्याउरे,देउडा ,हाक्पारे,ख्याली ,पालामा सेलो आदि झै यसको पनि आफ्नै संरचना छ।यसको आफ्नाइ नियम पहिचान छ।


उदाहरण स्वरूप -
रुवाई (पद)
फड्के दौडे पो जित हुन्छ हाम्रो
छड्के दौडे पो जित हुन्छ हाम्रो
कनिष्टले के ल्याउॅछ पदक यहाँ
खड्गे दौडे पो जित हुन्छ हाम्रो 


त्यस्तै अर्को रुवाई-
एक ठानेको थियौ हावापानी धर्ती खास निजि हुन्छ।
मौसम फेरि चलिरहन्छ कहाँ बतास निजि हुन्छ??
घाम लाग्दा संसार उज्यालो मख्ख पर्न हुन्न साथी
छोप्न सक्छ बादलुले कहाँ प्रकाश निजि हुन्छ??

( भोला सिवाकोटी अमेरिका)

माथिको रुवाईमा फड्के,छड्के ,खड्के काफियाको रूपमा आएका छ्न।त्यसपछि दोहोरीएर आएको बस्तु रदिफको रुपमा छ्न।अर्को रुवाइमा खास बतास प्रकाश काफियाका रूपमा छ्न भने त्यस पछि दोहोरीएर आएको बस्तु रदिफको रूपमा आएको छ।पहिलो दोस्रो र चौथो हरफमा काफियाको अनिवार्यता पर्दछ ।तर रदिफको अनिवार्यता पर्दैन तर भएमा सुगन्धित हुनेछ।पहिलो हरफले विषय बस्तुको उठान गरेको हुन्छ ।दोस्रो हरफले थप ब्याख्या गरेको हुन्छ।तेस्रो हरफमा रदिफ काफियाको जरुरत पर्दैन र यो हरफले कोतुहलता प्रदान गर्द्छ।र चौथो अर्थात अन्तिम हरफले समग्र भावलाइ जोड दिएको हुन्छ।रुवाई एउटै विषय बस्तुमा केन्द्रित हुन्छ।तर गजलकारहरुले काफियामा अलमल भएका कारण पुरा हुन नसकेको गजलहरुका दुई शेरलाई पनि यहाँ रुवाई भन्न थालिएको छ ।तर यसले न गजलकारलाइ हित गर्छ न रुवाईलाइ।साहित्यका हरेक विधा झै रुवाइको आफ्नै पहिचान छ स्वतन्त्रता छ।नियम छ।त्यसको आधारमा सम्मानका साथ रुवाई लेखिनु पर्दछ।

"रुवाईको भाव पक्ष "-: कुनै पनि ब्यतिको आफ्नो बियोग सुखदुःख प्रेम भाव,बिद्रोहमा आत्मबाटै भक्कानियएर निस्केको शब्द नै रुवाई हो।आफन्तको बियोगमा रुनु संगको अर्थ रो बाट रुलाई हुदै रुवाई भएको हो।यो एउटा संयोग मात्र हो।मानवीय संवेद्नाको बदु भाव बदु रंग संगै समाजको प्रतिबिम्ब सिर्जनाहरुमा प्रतिबिम्बित गरिने हुनाले सिर्जनाको प्रारम्भ जसरी भएनी आज हरेकले भाव मानवीय घटनाहरुलाई रुवाई मार्फत सम्बोधन गर्न सकिन्छ ।
"रुवाईको पुर्वावस्था"- रुवाई एक वचन / रुवाइयात बहुबचन फारसी भासाको लोकलय भएता पनि यसलाई मलजल गरेर उच्च सिर्जनात्मकता दिने कार्य उमर खैयामले गरेका हुन।रुवाईको अध्ययन गर्दा उमर खैयामलाई अध्ययन नगरी पूर्णता पाउन सकिदैन । उमर खैयाम(१०३८-११३१) आज भन्दा एक हजार बर्ष पहिले हालैको ईरानको निशापुर भन्ने ठाउमा जन्मिएका हुन ।खैयाम गणितीय बिद,बाताबरण बिद,खनिज बिद,दार्शनिक थिए।खैयाम विविध बिधाका बहुप्रतिभाका धनी थिए।गणितमा विशेषत अलजेब्राको आधुनिकीकरण र आधुनिक क्यालेन्डरको स्थापना गरेका थिए।सोही कारणले उन्लाई संसारको गणितीय दार्शनिक भनेर पनि उल्लेख गरेको पाइन्छ । नेपाली साहित्यमा रुवाई:- भारतीय कवि डा.रायबचनले प्रकाशन गरेको मधुशाला रुवाई संग्रहले रायबचनलाई चर्चित मात्र बनाएन कि नेपाली साहित्यमा रुवाई भित्र्याउनुमा निकट स्रोत पनि बन्यो मधुशाला ।खैयामका रुवाइयात फारसीबाट उर्दु हुँदै हिन्दीमा आएको तथ्य पाइन्छ ।तर प्रसिद्धि चै अंग्रेजी र हिन्दीमा भएको पाइन्छ। नेपाली साहित्यमा कहिले देखि रुवाई लेखन सुरु भयो।त्यो खोजीकै विषय छ तर रुवाई संरचनाका सिर्जना चै पाँच दश्क अघि देखि सिर्जना थालिएको पाइन्छ ।भिमदर्शन रोक्का ,भुपी शेरचन ,हरिभक्त कटुवाल,आदिका रचना पनि रुवाईकै संरचनामा पाइन्छन् ।तर आधिकारिक रुवाइको कृति चै केदार सत्याल( बिराटनगर ) द्वारा २०३२ चैत्रमा प्रकाशित कृति उमर खैयामको रुवाइयातको अनुवाद हो।केदार सत्याल द्वारा अनुवादित रुवाई कृतिका आधारले पहिलो भएता नि नेपाली साहित्यमा रुवाईको संरचनात्मक मर्म र धर्मका आधारमा रुवाईको संरचना अनुसार रुवाई लेख्ने पहिलो ब्याक्ती प्रकाश आंदेम्बे हुन यो खोजिको बिसय छ रुवाईको पहिलो कृति "ग्यांस च्याम्बरमा बुद्ध "(२०६१) नै हो।रुवाइयातमा मिथ्या र शीर्षक सहितको कृति "चासोक तंनाम"(२०६५) पहिलो हो।रुवाईमा सवालजवाफ सवाल जवाफ " दोवाटोको कोशेली"(२०६६) पहिलो हो।नेपाली साहित्यमा रुवाइ हाल यति व्यापक भयो कि तीन दर्जन भन्दा बढी कृति आएका छ्न।भने हजारौं जनाले रुवाई लेखिरहनु भएको अवस्था छ । बिश्वका जुन सुकै देशमा बसोबास गरेका भएनी नेपाली रुवाईको लेखन नेपाल भारत सिक्किम ,भुटान ,म्यानमार,अमेरिका लगायतका देशहरूमा व्यापक रूपमा लेखिदै आएको छ।
निश्कर्शमा-: साहित्य सिर्जना गर्नु भनेको आफैमा सम्मानित र प्रतिष्ठित क्षेत्र हो।संसारका प्रिय बस्तु सुन्दर र रमणीय बनायो त त्यो साहित्य सिर्जनाले बनायो ।बिश्व साहित्यमा हरेक बिधाहरुको आ आफ्नै पहिचान ,स्व अस्तित्व छ।हरेकको रंग,अर्थ छ।अर्थ रंग हुनुको मौलिक तथा भौगोलिक सम्मानित कारणहरु छ्न।रुवाई साहित्यमा पनि त्यस्तै एउटा बिधा हो ।आज रुवाईको आफ्नै ईतिहास छ सिद्धांत छ।प्रमाण छ।जगत जिवन्तता र हार्दिकता छ।त्यसैका आधारमा नेपाली साहित्य फस्टाएको छ। रुवाईलाइ प्रमाण सहित प्रेम सहित गर्व सहित बोध सहित रुवाईलाइ रुवाई भनेर सिर्जना गर्नु राम्रो पक्ष हो।तर यहाँ यताकता नजान्ने नबुझ्नेहरुले रुवाईलाइ मुक्तक भनेर भनिरहेको पनि पाइन्छ । अस्तु!

रुवाई

मन मेरो भन्नु त यति एउटा न हो
तन मेरो भन्नु त यति एउटा न हो
एउटा भएको मुटु पनि टुक्रयाउॅ भन्छौं
झन् मेरो भन्नु त यति एउटा न हो "
************************************
♥ राजकुमार खडका
शनि अर्जुन, झापा।

समालोचना

‘मानव’ महाकाव्य (२०२३)ले मदनपुरस्कार पाअ‍ेर चर्चाको शिखरमा चढेका मोदनाथ प्रश्रित अ‍ैतिहासिक महाकाव्य ‘देवासुर सङ्ग्रम’ (२०३०) लेखेर झन् चर्चीत भअ‍े । उनको चर्चा कति विग्न भयो भने उनका थुप्रै थुप्रै पुस्तकहरू नेपाल र नेपाल वाहिर अत्यन्त लोकप्रियताका साथ विके, फलस्वरूप उनका कति पुस्तक लुकिचोरी प्रकाशन गर्ने र वेच्ने विक्रेता पनि वढे । लेखकस्ववाट लेखत प्रश्रित ठगिअ‍े पनि पाठकहरूका प्रेमवाट उनी ठगिएनन् । यस्ता प्रश्रित पुन ः प्रजातन्त्रप्राप्ति नामको २०४६ पछि भने पसिद्ध त रहे नै, अ‍ेमालेका मुर्धन्य नेता भअ‍ेका कारण र कान्तिपुर आदि दैनिकमा स्थान प्राप्त स्तम्भ लेखक भअ‍ेवाट प्रसिद्ध चै रहेनै । उनी भौतिकवादी विचारका सशक्त लेखकहुन् भन्ने कुराले चाहिं धेरैले अनुगमन गर्न नसकेको देखिन्छ ।
न झर्रो न तत्सम प्रधान तर माझिअ‍ेको अ‍ेक प्रकार सरल, स्पष्ट विचार पोख्ने शैली भअ‍ेका लेखकहुन प्रश्रित । निर्भिकता, स्पष्टवक्तापन र प्रगतिशिल विचारका सशक्तिकरणका उनका भौतिकवादी विचार व्यक्त गर्ने लेखमा पाइने विशेष कुरा हुन । प्रश्रित सम्स्कृतका निकै ठुला विद्वान् हुन् । उनले ऋग्वेद आदि वदहरू, उपन्निषद्हरू र केही उल्लेखिय महापुराणहरूको भौतिकवादि दृष्टीले अध्ययन गरेका छन् । यही अध्ययनको फल स्वरूप देवासुर सम्ग्राम आदि धेरै पुस्तक र लेखहरूको सुर्जना भअ‍ेको पाइन्छ । प्रश्रित वेद र पुराणका इन्द्र, शिव, विष्णु, व्रम्हा, वृहस्पति, दुर्गा आदि पात्रहरूमा राम्रै थिअ‍े भन्ने मान्छन् । उनले रिगवेद कालमा पुराणहरूको जस्तो परलोक, स्वर्ग, नरक आदिको कल्पना नभइ सकेको कुरा लेखेका छन् ।
प्रश्रितलाई राजनीतिक आँखाले हेर्ने धेरै भअ‍े । अध्ययनशील विचारका रूपमा उनका व्यक्तित्व अहिले प्रच्छन्नवत छन् । (यद्यपि मधुपर्क आदि पत्रिकाका विशेष लेख पढ्नेलाई यो भ्रम छैन) वास्तवमा राजनैतिक प्रश्रित पर्ने पक्ष हो तर भौतिक वादी विचारका लेखक र कवि  मोदनाथ प्रश्रित अमर रहने पक्का कुरा छ ।
यता वगर फाउन्डेसनले प्रकाशन गरेका, नकुल सिल्वालले सम्पादन गरेको ‘नदी’ नामको सङ्कलन २०६१ मा मोदनाथ प्रश्रितका २५ वटा लेख निवन्ध प्रकाशित छन् । ती यता २०५७ देखि २०६१ सम्म लेखिअ‍ेका लेखहरू देखिन्छन् । वास्तवमा यी प्रश्रितका नयाँ लेखहरू हुन् । भाषा र साहित्य विषयक लेखका साथै केही सम्स्कृतिक पक्षका लेख छन् भने केही सामाजिक विषयका लेख पनि छन् । यहाँ दुई चार लेखमा व्यक्त केही विचारका मात्र उल्लेख गर्छु ।
नेपालमा दशैं वारे निकै विवाद चर्किअ‍ेको छ तर प्रश्रितका विचारमा दशैं सवै नेपालीका साझा चाड हो ।  यस्तो विचार डा. स्वमी प्रपन्नाचार्यको पनि रहेको हो । तर शिव मान्ने धेरै समुदायका नेपालीहरूमा अ‍ेकता भअ‍े झैं दशैं मान्ने नेपालीमा पनि यस्तै अ‍ेकता छ, रहनु पर्छ भन्ने प्रश्रितको विचार छ । पुरोहितवाद र हिन्दूवादका प्रवल विरोधी प्रश्रितले शिव वारे भनेका छन्– 
शिव प्राक् अ‍ैतिहासिक युगका हिमाली भेगका गणनायक हुन् ।
शिवको वैदिक नाम रूद्र हो । (पातो ६०)
यही शिवलाई आर्य, गैरआर्य सवैले महादेव रूपमा मानेका छन् । यस्तो हार्दिकता परम्परागत रूपमा हामीमा छ भने अहिले आअ‍ेर हामीले फाट्ने कुरै छैन भन्ने प्रश्रितले विचार व्यक्त गरेका छन् । यही कुराको पुष्टिमा ‘दसैं चाड पनि साझा चाड हो । यो हिन्दूको मात्र चाड हैन’ भन्ने तर्क दिदैं ‘कतै हामी आफ्ना चाड–पर्वलाई अरूका भन्दै त छैनौ ?’ नामको लेखमा राम र रावण दुवै शिवका उपासक थिअ‍े भनेकाछन् । दसैं विभिन्न ठाउँमा विभिन्न ढङ्गले मनाइन्छ । नेपालमा सवै जातले मनाअ‍े झैं भारतमा सवै ठाउँमा सवै जातले मनाउँदैनन् । आर्यको मात्र दशैं भअ‍ेको भअ‍े किन दशैंमा देवीपूजा हुन्थ्यो ? आर्यले पशुहत्या किन मान्थे ? इत्यादि प्रमाण प्रस्तुत गर्दै यो दसैं साझा चाड हो, हिन्दूको मात्र होइन भनेका छन् ।
श्राद्ध गर्नु नपर्ने वारे पनि प्रश्रित स्पष्ट छन् । वावु–आमाको सम्झना गर्ने हो भने वावु–आमा मरेको दिनमा उनीहरूको फोटो राखौं, माल्यर्पण गरौं, आत्मीयजन भेला हौं र आदरणीय पितृका विशेषताको गुणगान गरौं प्रश्रित लेख्छन्–
‘श्राद्ध भनेको पूर्वजहरूलाई सम्झेर गरिने आदर र श्रद्धा हो ’
(श्राद्ध वारे आमासँग सम्झौता, पातो ७४)
पुराणहरूले भगवानको रूपमा चर्चा गरेका श्रीकृष्णवारे पनि प्रश्रितको धारण छ –
“कृष्णको समयभन्दा अघिको समाज पशुचारी र सिकारी युगमा थियो ।” (पातो ११७)
कृष्णको समयवाट गणविवाह र वहुपति प्रथा अ‍ेकनिष्ठ विवाह र वहुपत्नीप्रथातिर मोडिदै गयो । (पातो ११७)
इत्यादि राखेर कृषियुगका नेता थिअ‍े कृष्ण भनेका छन् । पशुपालन र कृषि कार्यलाई कृष्ण र वलरामले वलियो वनाअ‍े । यो कामका विरोधी इन्द्रलाई हराअ‍े । इत्यादि कुराहरू लेखेर प्रश्रितले दुई प्रकारको कृष्णको चर्चा गरेका छन् । भागवतको कृष्ण साच्चैको कृष्ण र श्रीमद्वगवद्गीतको श्रीकृष्णलाई काव्यको कृष्ण भनेका छन् । महाभारत युद्धलाई महाविनाशकारी युद्ध थियो भनि प्रश्रितले लेखेका छन् ।
सङ्क्षेपमा, अवतारवाद, ईश्वरवादको प्रश्रितले तर्कपूर्ण खण्डन गरेका छन् । विभिन्न लेखमा पुराणका ईश्वर वा ईश्वरका अवतारलाई तत्कालीन युगका गणनायकका रूपमा चर्चा गरेका छन् । आज जुन प्रकारले अन्धाधुन्द वेद, पुराण, नगपञ्चमी, दसैं, आदिको व्याख्यामा धेरैले समय खर्च गरिरहेका छन्, यो परिप्रेक्ष्यमा मोदनाथ प्रश्रितका विचार पढेमा अ‍ैतिहासिक भौतिकवादी दृष्टिकोणले पनि व्याख्या गर्ने कुराहरू फेला परि  अन्धविश्वास हट्दै जाने विश्वास गर्न सकिन्छ ।

♥ चूडा मणि रेग्मी, झापा। 

emfkfsf] ;flxlTos kqsfl/tf Ps cWoog

       g]kfndf @))& ;fn kl5 b]zJof ?kdf lzIff, ;flxTo, snf, efiff, cg]sf}+ If]qdf r]tgfsf] nx/ cfof] . ToxL qmddf cf}Nofxf emfkfdf klg cf}nf] pGd'ng x'Fb} hg;+Vof a9\b} uof] . o;} qmddf lzIff / ;flxTosf If]qdf klg Jofks ¿kdf ljsf; x'Fb}  uof] . ;flxTosf] ljsf;sf lglDt o; lhNnfdf v'n]sf cg]sf}+ lzIf0f ;+:yf, k':tsfnox¿n] ;flxTo ;+sng :dfl/sf k|sflzt u/] eg] s}of}+ kqsf/x¿n] ;fKtflxs, cw{ ;fKtflxs, kflIfs, dfl;s kq klqsfx¿ klg k|sflzt u/] . @))& b]lv @)!& ;Ddsf] bzsdf gfd dfqsf s]xL klqsf 5flkPsf b]lvG5g\ ltgdf @)!) df …s]6f]Ú  -Zofds[i0f pkfWofoåf/f ;Dkflbt_ lgl:sPsf] s'/f af/Djf/ k|sfzdf cfPsf 5g\ t/ o;sf] gd'gf clxn];Dd ;fj{hlgs ePsf] 5}g . @)!@ ;fndf …xfd|f] g]kfnÚ k|sflzt ePsf] b]lvG5 . oL guGo k|sfzg kl5 @)!* ;fnb]lv eg] emfkfdf ;flxlTos kq klqsfn] ult lng] sfd u/]sf] kfOG5 .  of] n]vdf @)!* b]lv cyf{t Zofds[i0f pkfWofon] …o'jsÚ ;fKtflxs ;Dkfbg u/]/ -klxnf] k|sfzs :joDe'nfn >]i7 kl5 OGb|dfg >]i7_ ;flxlTos kqsfl/tfn] ult lnPsf] b]lvG5 . …o'jsÚ ;fKtflxssf] cg'z/0f w]/} kl5sf w]/} cvjf/af6 ePsf] 5 . o; k5fl8 emfkfsf ;flxlTos kqsfl/tfsf] klxnf] gdgfsf ?kdf u9]/ x]bf{ @)!( ;fndf k|sfzg d08nn] k|sflzt u/]sf] / j;Gt s'df/ v8\sfsf] ;Dkfbgdf lg:s]sf] …k|sf;Ú g} emfkf lhNnfsf] ;flxlTos kqsfl/tfsf] >Lu0f]z ug]{ ;+sng b]lvG5 .
       k|sf;sf] ljifodf oyfy{s'/f kflIfssf] k"0ff{ª\s $)-@)%(, ;fpg_ df o:tf] n]lvPsf] 5 . o;}nfO{ k|f/lDes ljGb' dfg]/ emfkfaf6 k|sflzt cg';Gwfgaf6 pknAw eP;Ddsf ljleGg kq klqsfx¿sf] o; n]vdf ljj/0f lbg] k|of; ul/Psf] 5 . ;Dej eP;Ddsf] sfnqmdnfO{ ldnfpg] k|of; klg ul/Psf] 5 . k|fKt kq klqsfx¿ ltgLx¿sf] k|sfzg, ;+3–;+:yf, JolSt / ljBfno, SofDk;, k':tsfno cflb k|sfzgx¿nfO{ cfwf/ dfg]/ k|:t't ug]{ sfd ul/Psf] 5 . ;fy–;fy} emfkfsf ljleGg ;+3–;+:yfx¿af6 k|sflzt :dfl/sfx¿sf] ljj/0f vf]hLgLlt ubf{ k|fKt eP;Dd  k|:t't ul/Psf] 5 .

ljBfno÷dxfljBfno -SofDk;_÷k':tsfnox¿af6 k|sflzt
klqsfsf] gfd
;Dkfbs
k|sfzs
ljifo
jif{
piff !
OGb| k|wfg
¿b| v/]n
zlgZr/] df=lj=
jflif{s d'vkq
@)@)
piff @
–   –   –
 Æ     Æ
Æ
piff #
–   –   –
 Æ     Æ
Æ
piff $
–   –   –
 Æ     Æ
Æ
wf/f
:joDe'nfn >]i7 r"8fdl0f /]UdL ;d]t
d]rL dxfljBfno eb|k'/
;fdlos ;+sng
@)@$
cfFvf] % ls/0f-cª\s_
t]h/fh vltj8f rGb| e08f/L ;d]t
zflGt cfbz{ df=lj= zflGtgu/
;fdlos ;+sng
@)@)–)@%
lxdfn
bIf/fh zdf{ ;d]t
lxdfno df=lj= bds
Æ
@)@&
lxdHof]tL
uf]ljGb/fh e§/fO{ ;d]t
Æ     Æ
Æ
@)#@
cWoog % cª\s
klxn] r"8fdl0f /]UdL ;d]t  clxn] k[YjL ljqmd /fO{, lrGtfdl0f bfxfn, xf]d ;'j]bL ;d]t
d]rL SofDk; eb|k'/
;fdlos ;+sng d'v kq
@)#%

@)^*
d]rL k|kft @ cª\s
s]zj vgfn ;d]t
d]rL hg;fwf/0f df=lj= afx'08fFuL
Æ   Æ
@)%$–)%%
sGsfO{ !
sf]dn k|= kf]v/]n ;d]t
sGsfO{ df=lj= ;'?ªuf
Æ   Æ
@)#^
sGsfO{ @
sf]dn k|= kf]v/]n ;d]t
Æ   Æ
Æ   Æ
@)#&
piff %
df]xg hf]zL ;d]t
 zlgZr/] df=lj=
jflif{s d'vkq
@)#*
sGsfO{ #
sf]dn k|= kf]v/]n ;d]t
sGsfO{ df=lj= ;'?ªuf
;fdlos ;+sng d'vkq
@)#(
k|j]zb\jf/
xf]d ;'j]bL, pd]z rGb| pkfWofo    ;d]t
k|fWofks ;+3 d]rL a= SofDk;, eb|k'/
;fdlos ;+sng
@)$#
;/:jtL
uf]kfn e08f/L ;d]t
lxdfno df=lj= bds
;d;fdlos ;+sng
@)$%
piff ^
/f]lx0fL ljnf; n'O{+6]n÷;/f]h cf]nL
 zlgZr/] df=lj=
jflif{s d'vkq
@)%)
sGsfO{ :j0f{dxf]T;j ljz]iffª\s :dfl/sf
sf]dn k|= kf]v/]n
sGsfO{ SofDk; ;'?ª\uf
;fdlos ;+sng
@)%! ÷ @)%@
bz/y
xl/r/0f aflgof
bz/y df=lj= rf/cfnL
;d;fdlos ;+sng
@)%!
d]rLsf ;';]nL @ cª\s
k'0o k|;fb v/]n ;d]t
sfFs8le6\6f df=lj=
Æ
#)%#
@)^)÷
)^!
lqkmnf bk{0f
k|]d k|sfz kmnfxf/L
lqkmnf /fli6«o k':tsfno w'nfjf/L
;fdlos ;+sng
@)%$
efg' k|ef   @ cª\s
nDaf]b/ kf}8]n ;d]t
efg' df=lj= afx'08fFuL
Æ
@)%&
@)%*
d]rL SofDk; hg{n
k[YjL laqmd /fO{ ;d]t
Kf|fWofks ;+3 d]rL a= SofDk;, eb|k'/
;fdlos ;+sng tyf d'v kq
@)%&
uf}/f jf0fL  % cª\s
bLks ;'j]bL ;d]t
uf}/fbx ;fd'bflos k':tsfno uf}/fbx
;fdlos ;+sng
@)^)
z}lIfs ;f}uft
s[i0f ;'j]bL …lg/fsf/Ú
z'qm/fh k|f=lj= u/fdgL–#
;d;fdlos ;+sng
@)^)
piff &
j]g' k|= kg]?
zlgZr/] df=lj=
jflif{s d'vkq
@)^%
lqkmnf ;flxTo l;h{gf
s[i0f ;'j]bL …lg/fsf/Ú
lqkmnf /fl6«o k':tsfno w'nfjf/L
;d;fdlos ;+sng
@)^^
sGsfO{ :j0f{ dxf]T;j :dfl/sf
sf]dn k|= kf]v/]n ;d]t
sGsfO{ df=lj= ;'?ª\uf
;fdlos ;+sng d'vkq
@)^^
lqkmnf ;flxTo bk{0f
cd[tnfn >]i7
lqkmnf /fli6«o k':tsfno w'nfjf/L
;fdlos ;+sng
@)^*
d]rL k|kft # cª\s
s]zj vgfn ;d]t
d]rL hg;fwf/0f df=lj= afx'08fFuL
;fdlos ;+sng d'vkq
@)^)
zf/bf >L

zf/bf jflnsf ljBfno, eb|k'/


cfbz{ >L

cfbz{ df=lj= 3}nf8'Aaf
;fdlos ;+sng

dgsfdgf
ofd b+ufn
hnyn k':tsfno
;fdlos ;+sng







s]xL :dfl/sf
s[lt
;Dkfbs
k|sfzs
jif{
lrgf]
k/z'/fd vgfn ;d]t
d]rL a= SofDk; låtLo jif{ @)%! ;d'xsf ljBfyL{
@)%!
:dfl/sf

g]kfn kl/jf/ lgof]hg ;+3 emfkf ;fvf
@)%@
:dfl/sf

bds h]l;h
@)$$
d]rL gu/
rGb| e08f/L
d]rL gu/ gu/kfnLsf
@)%$
:dfl/sf
u+ufb]jL hf]zL ;d]t
zlgZr/] df=lj=
@)%%
wfld{s ofqf
ejfgL a/fn, s[i0f ahufOF{
lqkmnf /fli6«o k':tsfno w'nfjf/L
@)%%
lgnlu/L
dx]Gb| n'O{6]n
w'nfj/L
@)%^
:dfl/sf

g]kfn kqsf/ dxf;+3 emfkf ;fvf
@)%^
Rff}yf] cË :dfl/sf
g]q kf7s, s[i0f w/fjf;L, s]zj cfrfo{, uf]kfn lu/L, dfwj ljb|f]xL
g]kfn kqsf/ dxf;+3 emfkf
@)%^
kbfk{0f
ldng s'df/ 9+'ufgf ;d]t
w'nfjf/L
@)%&
dftf pkf;gf -:dfl/sf_
s[i0f ;'j]bL …lg/fsf/Ú
b'uf{dftf pkf;gf ;ldlt rGb|u9L
@)%*
emfkf ljsf; bk{0f
nIdL gf/fo0f v8\sf, ;fu/ ld> cflb
lh=lj=;=emfkf
@)%(
ldng
$ cª\s
s]zj k|;fb zdf{, cd[tnfn >]i7 j]zL, dfwj 1jfnL  ;d]t
sd{rf/L ldng s]Gb| rGb|u9L, emfkf
@)%*
@)%*
@)^!
cgfj/0f efg' ljz]if
o1/fh k|;fO{+ ;d]t
cflbslj efg'eSt cfrfo{, k|ltdf lgdf{0f ;ldlt d]rL gu/
@)^@
:df/s
rGb| e08f/L ÷zDe' 9sfn ;d]t
b]jsf]6f :df/s ;+/If0f ;ldlt, rGb|u9L
@)^#

n]vgfy
s[i0f ;'j]bL …lg/fsf/Ú ;d]t
n]vgfy k':tsfno rGb|u9L
@)^#
b]jsf]6f
k[YjL ljqmd /fO{ ;d]t
b]jsf]6f :d[lt ejg eb|k'/
@)^$
k"j{ lIflth
o1/fh k|;fO{+
sfFs8le6\6f SofDk;
@)^$
kFw]/f]
@ cª\s
d'gfls/0f sf]O/fnf ;d]t
vfg]kfgL pkef]Qmf tyf ;/;kmfO{ ;ldlt, rGb|u9L
@)^$
;Tk|of;
s[i0f ;'j]bL …lg/fsf/Ú
lzj kf~rfog dlGb/ lgdf{0f tyf Joj:yfkg ;ldlt rGb|u9L
@)^&
ko{6sLo ;Defjgf      -k'l:tsf_
k|sfzrGb| rf}w/L ;d]t
lh=lj=;=emfkf
@)^&
lrof bk{0f
jGwg s'df/ d'08f
d]rL gu/ gu/kfnLsf
c?0ff]bo
/fd cfrfo{
a'wjf/]
@)%$

Author Name

Contact Form

Name

Email *

Message *

Powered by Blogger.